Meer dan de helft van alle Nederlanders krijgt te maken met psychische problemen. Bij een deel leidt dit tot diagnoses als bipolariteit, depressie of een andere aandoening. Helaas bestaan er veel vooroordelen en negatieve opvattingen over deze ziektebeelden. Die zorgen ervoor dat de maatschappij mensen met psychische problematiek mijden of buitensluiten. Dit wordt stigmatisering genoemd en beinvloedt de manier waarop wij naar deze mensen kijken en hoe betrokkenen zichzelf zien.

Het woord stigma is afgeleid van brandmerk of schandvlek. Stigmata zijn de rode plekken of wonden, die door de geschiedenis heen bij christelijke gelovigen zijn opgetreden op de plaatsen van de wonden die zijn toegebracht aan het lichaam van Jezus. In het latijn betekent stigma het brandmerk dat slaven kregen als zij in handen kwamen van hun eigenaar. Stigma`s gaan dus over brandmerken of verwondingen. Het is een sterk negatief geladen label dat mensen ongevraagd opgeplakt krijgen. Mensen met een psychische aandoening behoren tot de meest gestigmatiseerde groepen in de samenleving: 70% van deze groep en hun naasten ervaren stigma`s. Dat is pijnlijk omdat we weten dat een psychische aandoening net zo ernstig kan zijn als een lichamelijke ziekte en stigmatisering herstel en re-integratie bemoeilijkt.

Zelfstigma

Zelfstigma noemen we ook wel geinternaliseerd stigma. Als mensen met psychisce problematiek hun diagnose als een belangrijk onderdeel van hun identiteit zien, dan hebben ze geen ziekte, maar dan zijn ze hun ziekte. Wanneer mensen hun psychische problemen ervaren als deel van zichzelf, kunnen ze de negatieve beelden die in de maatschapij leven overnemen. Ze denken dat de vooroordelen over hun ziekte kloppen en dus ook op hunzelf van toepassing zijn. Stigmatisering en zelfstigma maken het voor mensen met psychische problemen niet makkelijk om hun ziekte te accepteren en er mee om te gaan. Zo kunnen ook mensen die bipolair zijn geloven dat ze zich aanstellen, overdrijven of dingen verzinnen die er niet zijn. Of ze zijn bang dat anderen zullen denken dat ze gek of niets waard zijn als ze hun gedrag niet aanpassen. Terwijl steun en begrip vanuit de omgeving juist zo welkom zijn en helend kunnen werken.

Publiek en structureel stigma

De misvattingen en vooroordelen die in de maatschappij bestaan over psychische problematiek worden tezamen het publieke stigma genoemd. Bijvoorbeeld dat alle mensen met een bipolaire stoornis hetzelfde zijn. Of dat ze altijd kwetsbaar zijn, of minder competent of labiel. Dit stigma kan grote gevolgen hebben. De sociale omgeving gaat mensen met psychische problematiek op afstand houden en ze hebben bijvoorbeeld liever geen partner, vriend, collega of medebewoner in de buurt met dergelijke problemen. Bij publiek stigma spelen de media een belangrijke rol. Zo zie je soms dat kranten, websites of films mensen met een psychische aandoening neerzetten als karikaturen of zelfs als onberekenbaar en gevaarlijk. Bepaalde wetten, regels en procedures kunnen ook stigmatiseren. In deze gevallen spreken we over een structureel stigma, een stigma dat verankerd is in regelgeving.

Associatief stigma

Dit stigma kunnen naasten ondervinden. Zij merken bijvoorbeeld als partner van dat de omgeving hen (ook) uit de weg gaat, omdat ze er misschien wel iets mee te maken hebben. Of je houdt als dochter van de psychische aandoening van je vader of moeder liever geheim, voordat men denkt dat jij ook... 
Naasten kunnen zich dus net zo goed buitengesloten of onbegrepen voelen. Soms voelen ze zich niet gehoord of houdt de sociale omgeving hun (deels) verantwoordelijk voor de problemen. Of ze voelen zich niet serieus genomen door de hulpverlening in hun ervaringen met hun naaste. Dit alles veroorzaakt een gevoel er alleen voor te staan en maakt de (mantel-)zorg soms zo zwaar dat zij er zelf aan onderdoor gaan of afstand nemen van degene om wie het begonnen is.

Stigma`s kunnen dus grote gevolgen hebben of tot uitsluiting en zelfs discriminatie leiden. Betrokkenen ervaren schaamte, waardoor herstel moeizaam verloopt. Studies tonen aan dat stigma`s niet alleen leiden tot angst, depressie en een laag zelfbeeld, maar ook tot vermijden van hulp en verlies van sociale contacten, werk en inkomen. Stigma`s over psychische aandoeningen zorgen er dus voor dat mensen niet meer meedoen in de maatschappij. Naast dat verlies aan potentieel, leidt dit uiteindelijk tot hoge zorgkosten. Al met al is het dus belangrijk om op te staan tegen stigma`s en te werken aan een andere zienswijze en meer begrip.

Samen Sterk zonder Stigma`s

Bewustwording is een eerste stap om van stigma`s en vooroordelen af te komen. En dat was precies wat de stichting Samen Sterk zonder Stigma`s zich in 2011 ten doel stelde. Deze stichting was een samenwerkingsverband van MIND, de Nederlandse GGZ en de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP). Tot 2021 heeft de stichting gewerkt aan een aanpak om stigma`s aan het licht te brengen en te ontkrachten, onder meer via hun site.

De stichting zette het thema op de agenda van de ggz, bij de media en in de maatschappij. Hun visie en missie grijpen terug op artikel 1 van de Nederlandse Grondwet, dat stelt dat iedereen gelijkwaardig is en discriminatie, op welke grond dan ook, verboden is. Dus ook gelijke rechten en kansen voor mensen met een psychische aandoening. Op de website is veel kennis en informatie beschikbaar over hun aanpak, die zowel toepasbaar is binnen de ggz zelf, als bij werkgevers, op scholen, in de buurt of in de media. Voor mensen die zelf te maken hebben met psychische problematiek en stigma`s biedt de site een bron van herkenning, maar vooral: een andere kijk op hun ziektebeeld.

Harriet Wubben

[1] Stichting Samen Sterk zonder Stigma